Üýtgeýän dünýä: Aral deňziniň solup giden şöhraty

Dünýäde dördünji uly köl bolan Aral deňzi häzirki wagtda diňe öňki kölegesi galyp, adam isleglerine we tebigatyň näzik deňagramlylygyna pajygaly wesýet hökmünde ýitip barýar. Bir wagtlar Gazagystanyň we Özbegistanyň serhetlerinden geçen bu güýçli içerki deňiz, 70% -den gowrak azalyp, yzynda duz batgylarynyň, tozan tupanlarynyň we al-arwah şäherleriniň çöl keşbini goýup gitdi.

Aral deňziniň bu gynandyryjy ýagdaýy, adamlaryň gatyşmagynyň we daşky gurşawa biperwaý garamaklarynyň wakasydyr. 1960-njy ýyllarda Sowet Soýuzy sowet ykdysadyýeti üçin zerur bolan nagt ekin bolan pagtany ösdürip ýetişdirmek üçin ullakan suwaryş taslamasyna başlady. Bu oba hojalygyny giňeltmek üçin Aral deňziniň esasy çeşmesi bolan Sir Darýa we Amu Derýa derýalaryndan köp mukdarda suw sowuldy.

Netijeleri çalt we agyr boldy. Bir wagtlar durmuş bilen joşýan derýalar diňe akja suwlara öwrüldi, suwlary giň pagta meýdanlaryny suwarmaga gönükdirildi. Durmuş ganyndan mahrum bolan Aral deňzi howsala bilen kiçelip başlady. Suwuň derejesi peselende, deňziň duzlulygy ýokarlandy we balyk we beýleki deňiz durmuşy üçin ýaşap bolmaýan şertler döredi.

Daşky gurşawa täsiri deň derejede heläkçilikli boldy. Bir wagtlar durmuş bilen örtülen açyk deňiz düýbi, atmosfera zäherli tozan bölejiklerini bölüp, duz tekizleriniň giň meýdanyna öwrüldi. Ýel tarapyndan göterilýän bu tozan tupanlary töwerekdäki sebite erbet täsirini ýetirdi, ekinleri zaýalady, adamyň saglygyna zyýan ýetirdi we ekosistemalary bozdy.

Aral deňziniň ýykylmagy hem sosial we ykdysady taýdan agyr täsir etdi. Sebitiň ýaşaýjylary üçin esasy durmuş çeşmesi bolan balykçylyk, deňiz gurap barýarka ýykyldy. Bir wagtlar Aral deňziniň baýlygy bilen gülläp ösen balykçylyk jemgyýetleri garypçylyga düşüp, olaryň eklençleri we däp-dessurlary, mukdarynda azalýan suwlary bilen birlikde ýitip gitdi.

Birnäçe ýyllaryň dowamynda Aral deňzini dikeltmek üçin halkara tagallalary edilýär. Suw akymlaryny kadalaşdyrmak we mundan beýläk azalmagynyň öňüni almak üçin bentler guruldy. Suwuň sarp edilişini azaltmak üçin durnukly oba hojalygy tejribesi öňe sürüldi. Şeýle-de bolsa, Aral deňzini öňki şöhratyna dikeltmek meselesi gaty uludyr we daşky gurşawa ýetirilen zyýanyň uzak dowam etmegi ähtimal.

Şeýle-de bolsa, bu garaňky peýzanyň içinde umyt ýalpyldysy ýüze çykýar. Ýagdaýyň agyrdygyna göz ýetirip, Aral deňzini janlandyrmak, sebitiň tebigy mirasyny dikeltmek we ykdysady kuwwatyny dikeltmek boýunça halkara tagallalary edilýär.

Esasy strategiýalardan biri, Aral deňziniň esasy çeşmeleri bolan Sir Darýa we Amu Derýa derýalaryndan suwuň ýene-de köle gaýdyp akmagyny sazlamagy aňladýar. Munuň özi suw akymyny kadalaşdyrmak we mundan beýläk azalmagynyň öňüni almak üçin bentler we kanallar gurmagy öz içine alýar.

Ýene-de bir möhüm ädim, suwuň sarp edilişini azaldýan durnukly oba hojalygyny ösdürmekdir. Munuň özi ekinlere suwy netijeli ýetirýän damjalaýyn suwaryş ulgamlaryny kabul etmegi we ekin dolanyşygyny diwersifikasiýa etmegi, suwy köp talap edýän pagtanyň garaşlylygyny azaltmagy öz içine alýar.

Suw bilen baglanyşykly bu çärelere goşmaça daşky gurşawy dikeltmek boýunça işler alnyp barylýar. Duz çydamly ösümlikler açylan deňiz düýbüni durnuklaşdyrmak üçin, mundan beýläk eroziýanyň we tozan tupanlarynyň öňüni almak üçin ekilýär. Bu diňe bir ýeri goraman, eýsem ýabany tebigatyň gaýdyp gelmegi üçin ýaşaýyş ýerlerini hem döredýär.

Aral deňzini dikeltmek uzak we çylşyrymly iş, kynçylyklar henizem dowam edýär. Şeýle-de bolsa, şu wagta çenli gazanylan üstünlikler ruhlandyryjydyr. Demirgazyk Aral deňzinde suwuň derejesi durnuklaşýar we balyklaryň köpelmegi başlaýar.

Sebitiň jemgyýetleri, uýgunlaşýarlar, durmuşlaryny diwersifikasiýalaşdyrýarlar we ekoturizmi kabul edip, Aral deňziniň tebigy gözelligini bu ýere gelýänlere görkezýärler.

Aral deňziniň hekaýasy adam zerurlyklary bilen tebigat arasyndaky näzik deňagramlylygy aç-açan ýatladýar. Hereketlerimiz, hatda ykdysady zerurlyklar sebäpli amala aşyrylýan işler hem köplenç garaşylmadyk we yzyna gaýtaryp bolmajak zyýana eltýän uly netijelere getirip biler. Aral deňziniň ýagdaýy, durnukly tejribäniň we daşky gurşawy goramak jogapkärçiligimiziň ähmiýetini görkezýär. Biz zerurlyklarymyzy planetamyzyň gowşak ekosistemalaryny gorap saklamak bilen deňagramlaşdyrmagyň ýollaryny tapmalydyrys. Diňe şondan soň adam aýgytlylygynyň nyşany bolan Aral deňziniň ýene bir gezek umyt we çydamlylyk nyşanyna öwrülip biljek geljegini üpjün edip bileris.